Opóźniony rozwój mowy u trzylatka – Kiedy udać się do specjalisty?

Wielu rodziców odczuwa naturalne zaniepokojenie, gdy ich trzylatek nie mówi płynnie. Ten artykuł to Twój kompleksowy przewodnik. Pomoże Ci zrozumieć normy rozwojowe, rozpoznać sygnały ostrzegawcze, poznać potencjalne przyczyny oraz dowiedzieć się, jak skutecznie wspierać rozwój mowy Twojego dziecka, zarówno w domu, jak i we współpracy ze specjalistami.

Twój trzylatek i mowa: co jest normą, a co powinno zwrócić uwagę?

Trzeci rok życia to okres dynamicznego rozwoju językowego, w którym dziecko z pojedynczych słów przechodzi do budowania coraz bardziej złożonych wypowiedzi. Zrozumienie typowych dla tego wieku etapów pozwala ocenić, czy rozwój Twojej pociechy przebiega harmonijnie.

Słownik i gramatyka: ile słów i jakie zdania?

Trzylatek to prawdziwy mały gawędziarz, którego słownik liczy już około 1000 słów, a czasem nawet więcej. Dziecko w tym wieku swobodnie posługuje się zaimkami osobowymi („ja”, „ty”, „on/ona”), używa liczby pojedynczej i mnogiej, zna podstawowe kolory i potrafi liczyć do trzech.

Najważniejszą zmianą jest jednak umiejętność konstruowania zdań złożonych, często 3-4 wyrazowych, a nawet dłuższych, łączących proste komunikaty. Przykłady? „Chcę pić, bo jestem spragniony”, „Mama idzie do pracy”, „Piesek szczeka głośno”. Trzylatek zaczyna odmieniać czasowniki i rzeczowniki, choć błędy gramatyczne są nadal całkowicie normalne i stanowią część procesu nauki.

Artykulacja i zrozumiałość mowy

W wieku trzech lat mowa dziecka staje się coraz bardziej zrozumiała, nawet dla osób spoza najbliższego otoczenia. Oczekuje się, że około 75-100% wypowiedzi trzylatka będzie zrozumiałe dla obcych. Dziecko powinno prawidłowo wymawiać większość głosek. Głoski takie jak „sz”, „ż”, „cz”, „dż”, a także „r” mogą być jeszcze w fazie rozwoju i ich nieprawidłowa artykulacja nie zawsze jest powodem do natychmiastowego niepokoju, o ile pozostałe aspekty mowy rozwijają się prawidłowo.

Rozumienie poleceń i komunikacja niewerbalna

Rozwój mowy to nie tylko mówienie, ale i rozumienie. Trzylatek doskonale rozumie złożone polecenia, np. „Weź misia z kanapy i połóż go na łóżku”. Aktywnie uczestniczy w rozmowach, zadaje pytania („Co to?”, „Dlaczego?”) i odpowiada na nie.

Komunikacja niewerbalna, choć werbalna dominuje, nadal odgrywa ważną rolę. Dziecko używa gestów, mimiki, potrafi wyrazić swoje emocje i potrzeby, nawet jeśli słowa jeszcze nie zawsze nadążają za myślami.

Skup się na obserwacji indywidualnego postępu Twojego dziecka, zamiast nerwowo porównywać je z rówieśnikami. Ogólne normy rozwojowe to drogowskaz, nie sztywny harmonogram. Każde dziecko rozwija się w swoim tempie, jednak odchylenia od tych norm wymagają Twojej uwagi.

Zrozumienie, co jest typowe dla trzylatka, to pierwszy krok. Teraz przejdźmy do kwestii, jak rozpoznać, kiedy mowa Twojego dziecka odbiega od tych norm i kiedy warto się zaniepokoić.

Zobacz także: Bunt 7-latka – jak rozumieć i reagować na trudne zachowania?

Czerwone flagi: kiedy opóźniony rozwój mowy staje się powodem do niepokoju?

Istnieją pewne sygnały, które rodzice powinni traktować jako „czerwone flagi” – wskaźniki, że rozwój mowy dziecka odbiega od normy i wymaga konsultacji ze specjalistą. Wczesne rozpoznanie tych znaków ma ogromne znaczenie dla skutecznej interwencji.

Zwróć uwagę na te sygnały ostrzegawcze, które powinny skłonić Cię do działania:

• Brak rozwoju mowy: Dziecko w wieku 3 lat używa zaledwie kilku pojedynczych słów lub nie mówi wcale.
• Regres w mowie: Dziecko, które wcześniej posługiwało się słowami lub krótkimi zdaniami, nagle przestaje mówić lub traci nabyte umiejętności językowe.
• Brak reakcji na imię: Dziecko nie reaguje konsekwentnie na swoje imię, co może sugerować problemy ze słuchem lub komunikacją.
• Brak kontaktu wzrokowego: Ograniczony lub nieobecny kontakt wzrokowy podczas interakcji.
• Brak prób komunikacji: Dziecko nie próbuje komunikować się w żaden sposób – ani werbalnie, ani niewerbalnie (gesty, wskazywanie, mimika).
• Trudności w rozumieniu prostych poleceń: Dziecko nie wykonuje prostych, jednoetapowych poleceń, nawet gdy są poparte gestami.
• Bardzo ograniczony słownik: Słownik dziecka jest znacznie uboższy niż wspomniane 1000 słów, często składa się z kilku, kilkunastu wyrazów.
• Brak zdań: Dziecko nie łączy słów w proste zdania, nawet dwuwyrazowe.
• Mowa niezrozumiała dla najbliższych: Nawet rodzice i opiekunowie mają poważne problemy ze zrozumieniem, co dziecko chce przekazać.

Jeśli zauważysz u swojego trzylatka jeden lub więcej z wymienionych sygnałów, nie zwlekaj z wizytą u pediatry, który wskaże dalszą ścieżkę diagnostyczną. Szybka reakcja może znacząco wpłynąć na efektywność terapii.

Rozpoznanie tych sygnałów to klucz do wczesnej interwencji. Ale co może być przyczyną, że mowa dziecka nie rozwija się prawidłowo?

Zobacz także: Co dziecko powinno umieć w 1 klasie?

Dlaczego mowa się opóźnia? Kompleksowe spojrzenie na przyczyny ORM

Opóźniony Rozwój Mowy (ORM) to złożone zjawisko, które może mieć wiele różnorodnych przyczyn. Często jest to wynik współistnienia kilku czynników, a zrozumienie ich potencjalnego podłoża to pierwszy krok do skutecznej pomocy.

Przyczyny medyczne i fizjologiczne

Problemy z mową mogą mieć swoje korzenie w budowie i funkcjonowaniu organizmu dziecka:

• Wady słuchu: Nawet niewielki niedosłuch, często niezauważony w codziennym funkcjonowaniu, może znacząco utrudniać dziecku naukę mowy, ponieważ nie słyszy ono prawidłowo dźwięków i ich artykulacji. Przewlekłe zapalenia ucha środkowego również mogą prowadzić do okresowego pogorszenia słuchu.
• Wady budowy aparatu mowy: Krótkie wędzidełko podjęzykowe, rozszczep wargi lub podniebienia, nieprawidłowy zgryz czy budowa języka mogą fizycznie utrudniać prawidłową artykulację.
• Przyczyny neurologiczne: Uszkodzenia lub nieprawidłowości w rozwoju mózgu (np. mózgowe porażenie dziecięce, dyspraksja mowy) mogą wpływać na koordynację ruchów potrzebnych do mówienia lub na przetwarzanie informacji językowych.

Przyczyny rozwojowe

Niektóre opóźnienia w mowie są częścią szerszych zaburzeń rozwojowych:

• Zaburzenia ze spektrum autyzmu (ASD): Problemy z komunikacją werbalną i niewerbalną są jednym z kluczowych objawów spektrum autyzmu, często towarzyszą im trudności w interakcjach społecznych i powtarzalne zachowania.
• Afazja rozwojowa (Specyficzne Zaburzenie Językowe – SLI): Jest to zaburzenie, w którym rozwój mowy jest znacząco opóźniony, mimo prawidłowego słuchu, inteligencji i braku innych widocznych przyczyn neurologicznych.
• Niedorozwój intelektualny: Opóźniony rozwój mowy jest często jednym z pierwszych sygnałów ogólnego opóźnienia rozwoju poznawczego.

Czynniki środowiskowe i stymulacyjne

Środowisko, w którym dziecko się wychowuje, ma ogromny wpływ na jego rozwój językowy:

• Brak stymulacji: Niewystarczająca ilość rozmów z dzieckiem, rzadkie czytanie książek, brak wspólnych zabaw, które zachęcają do komunikacji, mogą hamować rozwój mowy.
• Nadmierny czas przed ekranem: Telewizor, tablet czy smartfon, choć bywają źródłem atrakcyjnych bodźców, nie oferują interaktywnej komunikacji, która jest niezbędna do nauki języka. Długotrwałe przebywanie przed ekranem może prowadzić do opóźnień.
• Dwujęzyczność: Choć sama w sobie nie jest przyczyną ORM, w niektórych przypadkach może sprawić, że dziecko w początkowej fazie rozwoju mowy będzie miało „cichy okres” lub będzie mieszać języki, co bywa mylone z opóźnieniem. Wymaga to jednak konsekwentnej stymulacji w obu językach.

Aspekty psychologiczne i emocjonalne

Stan emocjonalny dziecka również może wpływać na jego zdolność do komunikacji:

• Mutyzm wybiórczy: Dziecko mówi swobodnie w domu, ale milczy w określonych sytuacjach społecznych (np. w przedszkolu). Jest to zaburzenie lękowe.
• Traumy i silny stres: Negatywne doświadczenia, zmiany w życiu (np. przeprowadzka, rozwód rodziców, narodziny rodzeństwa) mogą wpłynąć na wycofanie się dziecka i chwilowe zahamowanie rozwoju mowy.

Wieloletnie doświadczenie pokazuje, że opóźniony rozwój mowy często przypomina układankę – nie jedna, a kilka drobnych części składa się na pełny obraz. Czasem to lekki niedosłuch połączony z nadmiernym czasem przed ekranem i brakiem interaktywnej zabawy. To podkreśla, jak ogromne znaczenie ma holistyczne podejście do diagnozy.

Zrozumienie potencjalnych przyczyn jest fundamentalne. Następnym krokiem jest podjęcie działań i rozpoczęcie procesu diagnostycznego, który ma kluczowe znaczenie dla skutecznej pomocy.

Zobacz także: Czym są głoski? – podstawowe dźwięki mowy

Pierwsze kroki: znaczenie wczesnej diagnozy i proces diagnostyczny

Obserwacja niepokojących sygnałów to początek. Następnym, najważniejszym krokiem, jest podjęcie działań diagnostycznych. Wczesna interwencja ma absolutnie kluczowe znaczenie dla przyszłości mowy i ogólnego rozwoju dziecka.

Wczesna interwencja: dlaczego jest tak ważna dla rozwoju mowy?

Mózg małego dziecka jest niezwykle plastyczny. W pierwszych latach życia tworzy się najwięcej połączeń neuronalnych, a mózg jest najbardziej otwarty na naukę. Im wcześniej zidentyfikujesz przyczynę opóźnienia i wdrożysz terapię, tym większe szanse na pełne nadrobienie zaległości i uniknięcie wtórnych problemów.

Niepodjęcie wczesnej interwencji może prowadzić do:

• Frustracji i problemów emocjonalnych: Dziecko, które nie może się porozumieć, często reaguje złością, płaczem lub wycofaniem.
• Trudności w relacjach społecznych: Problemy z komunikacją utrudniają nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów z rówieśnikami.
• Problemów w nauce: Opóźniony rozwój mowy w wieku przedszkolnym często przekłada się na trudności w nauce czytania i pisania w szkole.

Mózg małego dziecka jest najbardziej plastyczny w pierwszych latach życia. Wykorzystaj ten czas, ponieważ każdy miesiąc bez odpowiedniego wsparcia to miesiąc, w którym trudniej będzie nadrobić zaległości. Nie czekaj na „przełom”, działaj!

Kto pomoże w diagnozie? Rola specjalistów i podejście interdyscyplinarne

Proces diagnostyczny w przypadku opóźnionego rozwoju mowy wymaga często współpracy wielu specjalistów. Tylko kompleksowe podejście pozwala na ustalenie trafnej diagnozy i zaplanowanie odpowiedniej terapii.

1. Pediatra: To zazwyczaj pierwszy punkt kontaktu. Pediatra ocenia ogólny rozwój dziecka, może wstępnie wykluczyć oczywiste problemy i wystawić skierowania do innych specjalistów.
2. Logopeda: Jest kluczowym specjalistą. Przeprowadza szczegółową diagnozę mowy, ocenia słuch fonemowy, budowę i sprawność aparatu mowy, zasób słownictwa, budowanie zdań oraz umiejętności komunikacyjne.
3. Psycholog: Ocenia rozwój poznawczy (inteligencję), emocjonalny i społeczny dziecka. Może pomóc wykluczyć lub zdiagnozować zaburzenia ze spektrum autyzmu, niedorozwój intelektualny czy mutyzm wybiórczy.
4. Audiolog/Laryngolog: Przeprowadza szczegółowe badania słuchu (np. audiometrię, tympanometrię), aby wykluczyć niedosłuch jako przyczynę ORM. Laryngolog ocenia także stan górnych dróg oddechowych i budowę aparatu mowy (np. migdałki, wędzidełko).
5. Neurolog: W przypadku podejrzenia przyczyn neurologicznych, neurolog oceni funkcjonowanie układu nerwowego dziecka.

Wielospecjalistyczne podejście jest niezbędne. Wszyscy specjaliści powinni współpracować, wymieniając się informacjami, aby stworzyć spójny obraz sytuacji i zaplanować zindywidualizowany plan terapii.

Diagnoza to początek drogi do wsparcia. Równie ważne jest to, co możesz zrobić w zaciszu domowym, aby stymulować rozwój mowy Twojego dziecka.

Zobacz także: Dziecko ssie kciuk a nie chce smoczka – Jak oduczyć tego nawyku?

Domowe wsparcie: praktyczne metody stymulowania rozwoju mowy

Dom jest pierwszym i najważniejszym środowiskiem, w którym dziecko uczy się mówić. Aktywne i świadome wspieranie rozwoju mowy przez rodziców ma nieoceniony wpływ na postępy dziecka. Nawet proste, codzienne działania mogą zdziałać cuda.

Codzienne rytuały sprzyjające mowie

Włączaj stymulację mowy w naturalne czynności:

• Czytanie książek: Codzienne czytanie, nawet przez 10-15 minut, to fundament. Nazywaj obrazy, zadawaj pytania, proś o opowiedzenie, co widzi. Niech książka stanie się częścią wieczornego rytuału.
• Nazywanie przedmiotów i czynności: Podczas ubierania, kąpieli, gotowania – opisuj, co robisz i co widzisz. „Teraz zakładamy niebieską bluzeczkę”, „Kroimy czerwoną paprykę”.
• Komentowanie otoczenia: Będąc na spacerze, w sklepie, w samochodzie – opowiadaj dziecku o tym, co się dzieje wokół. „Jedzie duży autobus”, „Piesek szczeka”.
• Śpiewanie piosenek i recytowanie wierszyków: Rytm i melodia ułatwiają zapamiętywanie słów i rozwijają słuch fonemowy.

Gry i zabawy rozwijające aparat mowy i słownictwo

Zabawa to naturalna forma nauki dla dziecka:

• Zabawy naśladowcze: Naśladujcie odgłosy zwierząt („hau-hau”, „miau”), pojazdów („brum-brum”), dźwięki otoczenia. To świetnie ćwiczy aparat mowy.
• Dmuchanie i ssanie: Dmuchanie baniek mydlanych, dmuchanie na piórka, świeczki, picie przez słomkę – to doskonałe ćwiczenia mięśni warg i języka.
• Zabawy z lusterkiem: Robienie śmiesznych min przed lusterkiem, wysuwanie języka, szerokie otwieranie ust – pomaga w świadomości własnego aparatu mowy.
• Gry w „co to jest?”: Opisuj przedmiot, a dziecko niech zgaduje. To rozwija słownictwo i umiejętność opisywania.

Jak unikać błędów w komunikacji z dzieckiem?

Pewne nawyki rodziców mogą nieświadomie hamować rozwój mowy:

• Nie poprawiaj, powtarzaj prawidłowo: Gdy dziecko powie „lovel” zamiast „rower”, nie mów „Źle powiedziałeś!”, lecz „Tak, to jest rower”. Dziecko usłyszy prawidłową formę bez poczucia błędu.
• Daj czas na odpowiedź, nie zgaduj: Pozwól dziecku na wysiłek w formułowaniu wypowiedzi. Nie kończ za niego zdań i nie zgaduj od razu, czego chce.
• Ogranicz czas przed ekranem: Pamiętaj, że ekrany to pasywny odbiór. Interaktywna komunikacja z dorosłym jest niezastąpiona.
• Zadawaj pytania otwarte: Zamiast „Chcesz pić?”, co wymaga tylko „tak/nie”, zapytaj „Co chciałbyś wypić?”.
• Stwarzaj okazje do komunikacji: Czasem „zapomnij” o czymś, aby dziecko musiało poprosić lub wskazać. Na przykład, połóż ulubioną zabawkę poza zasięgiem.

Oto 10 zasad stymulowania rozwoju mowy, które możesz wprowadzić w życie już dziś:

1. Dużo rozmawiaj z dzieckiem: Komentuj, opowiadaj, zadawaj pytania.
2. Czytaj książki: Codziennie, z zaangażowaniem.
3. Śpiewaj i recytuj: Piosenki i rymowanki to klucz do rytmu i intonacji.
4. Słuchaj aktywnie: Daj dziecku poczucie, że jego próby komunikacji są ważne.
5. Daj czas na odpowiedź: Nie ponaglaj, nie kończ za dziecko.
6. Używaj prostego, ale poprawnego języka: Mów wyraźnie, nie spiesz się.
7. Wspieraj gesty i mimikę: Używaj ich, aby wzmocnić komunikację.
8. Ogranicz ekrany: Maksymalnie pół godziny dziennie dla trzylatka.
9. Baw się w naśladowanie: Odgłosy, miny, ruchy.
10. Chwal postępy: Każde nowe słowo, każde zdanie to powód do radości i motywacji.

Wiedz, że najcenniejszą formą wsparcia domowego nie są sztywne ćwiczenia, ale naturalna, autentyczna interakcja. Gdy dziecko czuje się kochane, bezpieczne i wysłuchane, jego motywacja do komunikacji rośnie wykładniczo. Po prostu bądź obecny i zaangażowany.

Wsparcie domowe jest nieocenione, ale w wielu przypadkach niezbędna okazuje się również profesjonalna terapia, która uzupełnia i kierunkuje wysiłki rodziców.

Terapia i rola rodzica: współpraca ze specjalistami dla najlepszych efektów

Kiedy diagnoza potwierdza opóźniony rozwój mowy, rozpoczyna się proces terapii. Jego skuteczność w dużej mierze zależy od Twojego zaangażowania i aktywnej współpracy ze specjalistami. Pamiętaj, że jesteś pierwszym i najważniejszym terapeutą swojego dziecka.

Najczęściej stosowaną formą terapii jest terapia logopedyczna. Logopeda opracowuje indywidualny plan pracy, który może obejmować:

• Ćwiczenia aparatu mowy: Wzmacnianie mięśni języka, warg, policzków, poprawa koordynacji.
• Ćwiczenia słuchu fonemowego: Uczenie dziecka rozróżniania dźwięków mowy, co jest podstawą prawidłowej artykulacji.
• Poszerzanie słownictwa i budowanie zdań: Aktywne nazywanie przedmiotów, opowiadanie, ćwiczenia gramatyczne.
• Stymulacja komunikacji: Zachęcanie do inicjowania rozmów, wyrażania potrzeb i emocji.

W zależności od przyczyn ORM, terapia logopedyczna może być uzupełniona o inne formy wsparcia:

• Terapia psychologiczna: Pomoc w radzeniu sobie z frustracją, lękami, budowanie pewności siebie, wsparcie dla rodziców.
• Terapia integracji sensorycznej (SI): Jeśli problemy z mową są powiązane z zaburzeniami przetwarzania sensorycznego.
• Fizjoterapia: W przypadku, gdy problemy z mową wynikają z obniżonego napięcia mięśniowego lub nieprawidłowej postawy.

Twoja rola w procesie terapeutycznym ma absolutnie kluczowe znaczenie. Sesje ze specjalistą, choć intensywne, trwają zazwyczaj około godziny tygodniowo. To, co dzieje się w domu przez pozostałe dni, ma decydujące znaczenie.

Ty jako rodzic powinieneś:

• Regularnie wykonywać ćwiczenia domowe: Logopeda zawsze przekazuje zadania do pracy w domu. Konsekwentne ich realizowanie to podstawa postępów.
• Obserwować postępy i wyzwania: Zapisywanie nowych słów, prób komunikacji, trudności, które pojawiają się w codziennych sytuacjach, to cenna informacja dla terapeuty.
• Otwarcie komunikować się ze specjalistami: Zadawaj pytania, zgłaszaj wątpliwości, dziel się obserwacjami. Jesteś ekspertem od swojego dziecka.
• Wzmacniać nauczone umiejętności: Nowe słowa i konstrukcje językowe powinny być aktywnie wykorzystywane w codziennych sytuacjach, aby utrwalić je w praktyce.
• Wykazywać się cierpliwością i konsekwencją: Terapia to proces, który wymaga czasu. Postępy mogą być nierównomierne, ale regularność i Twoje wsparcie są niezastąpione.

Rodzice odgrywają rolę współterapeutów. Bez ich codziennego zaangażowania i konsekwentnego wprowadzania w życie zaleceń, postępy terapii logopedycznej są znacznie wolniejsze, a czasem wręcz niemożliwe. To Ty jesteś dla swojego dziecka najlepszym modelem językowym i największym motywatorem.

Często zadawane pytania (FAQ)

Czy dwujęzyczność może opóźniać rozwój mowy?

Dwujęzyczność sama w sobie nie jest przyczyną opóźnionego rozwoju mowy. Dzieci dwujęzyczne mogą mieć nieco mniejszy zasób słownictwa w każdym z języków osobno, ale ich łączny zasób słów jest zazwyczaj porównywalny lub większy niż u rówieśników jednojęzycznych. Mogą również przechodzić przez tzw. „cichy okres”, kiedy więcej słuchają niż mówią. Zwróć uwagę, aby dziecko miało stały kontakt z oboma językami i aby były one konsekwentnie używane w domu. Jeśli jednak występują inne „czerwone flagi”, dwujęzyczność nie powinna powstrzymywać przed konsultacją ze specjalistą.

Kiedy można spodziewać się pierwszych efektów terapii logopedycznej?

Pierwsze efekty terapii logopedycznej są bardzo indywidualne i zależą od wielu czynników, takich jak przyczyna opóźnienia, wiek dziecka, jego zaangażowanie oraz regularność pracy w domu. Niektóre dzieci wykazują widoczne postępy już po kilku tygodniach regularnych sesji i ćwiczeń domowych, inne potrzebują kilku miesięcy. Zazwyczaj pierwsze zmiany dotyczą zwiększenia motywacji do komunikacji, poszerzenia słownictwa lub poprawy rozumienia mowy. Pełne efekty terapii to proces długoterminowy.

Czy opóźniony rozwój mowy zawsze oznacza poważne problemy?

Nie, opóźniony rozwój mowy nie zawsze oznacza poważne problemy. W wielu przypadkach to tak zwane „proste” opóźnienie rozwoju mowy (np. związane z brakiem stymulacji), które z odpowiednim wsparciem szybko nadrabia zaległości. Może Cię zainteresować również artykuł o nauce mówienia u dzieci. Jednak ORM może być również wczesnym sygnałem poważniejszych zaburzeń, takich jak zaburzenia ze spektrum autyzmu, niedosłuch, afazja rozwojowa czy niedorozwój intelektualny. Dlatego wczesna i kompleksowa diagnoza jest tak ważna – pozwoli ustalić przyczynę i wdrożyć odpowiednie działania.

Jakie są długoterminowe konsekwencje nieleczonego ORM?

Nieleczony opóźniony rozwój mowy może prowadzić do szeregu długoterminowych konsekwencji, które wykraczają poza samą komunikację. Należą do nich:

• Trudności w nauce: Problemy z czytaniem, pisaniem, rozumieniem poleceń w szkole.
• Problemy społeczne: Trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu relacji z rówieśnikami, izolacja.
• Problemy emocjonalne: Niska samoocena, frustracja, lęki, wycofanie, a nawet agresja.
• Trudności w rozumieniu i wyrażaniu myśli: Co może wpływać na ogólny rozwój poznawczy.
• Problemy z zachowaniem: Dziecko, które nie potrafi wyrazić swoich potrzeb słowami, może próbować komunikować się poprzez niepożądane zachowania.

Dlatego wczesna diagnoza i interwencja są tak niezwykle ważne dla zapewnienia dziecku optymalnych warunków rozwoju.